Сімвалы жыцця

Сімвалы жыцця
     Дарога была няблізкая. З акна машыны Васіль любаваўся
аб’інелымі дрэвамі на вуліцах, старымі садамі, новымі дамамі.
У кожнай вёсцы сярод новых цагляных дамоў чарнелі пахілыя
старыя хаткі з забітымі вокнамі.
– Няўжо ў гэтых хатках няма жывой душы? – запытаўся
Васіль.
     – Можа, і няма. Старыя паўміралі, а маладыя пакінулі
наседжаныя месцы, паехалі, хто працаваць, а хто лягчэйшага
хлеба шукаць, – разважаў вадзіцель.
     Васіль падумаў, што, напэўна, ёсць і іншыя прычыны,
чаму людзі пакідаюць родную зямлю. А яна ж без чалавека,
без яго рук – нічога не значыць. Яна таксама памірае. Людзі
ствараюць вёскі, у вёсках нараджаюцца дзеці, унукі. Дык
няўжо наступіць час, калі з вясковых комінаў не ўзаўецца лёгкі
дымок, на падворках не будуць кукарэкаць галасістыя пеўні, а
вясковыя сады адзічэюць?
    Васіль разважаў так і раптам спыніўся на думцы, што
раней яго гэта не турбавала: ён вучыўся як вучыўся, жыў як
жыў. Працу ён паважаў, не баяўся набіць на руках мазалі. Але
ніколі не думаў, што ў жыцці столькі супярэчнасцей, столькі
незразумелага.
      Машына выехала з лесу, выскачыла на вясковую вуліцу.
Як сімвал вясковага жыцця справа паказаўся абледзянелы,
амаль урослы ў снег стары калодзеж. Разам з жураўлём
разгойдвалася на ветры цяжкае драўлянае вядро. Дзе зараз
адшукаць такі калодзеж, такое вядро, з якіх спрадвеку пілі
людзі і з якіх яшчэ паспеў піць ваду і ён, Васіль.
     Зніклі… Знікаюць… Як шмат што іншае знікла, знікае з
таго, што жывіла і яшчэ часам жывіць і цела, і душу, што
ўспрымалася і ўспрымаецца ў хвіліны радасці і смутку як
своеасаблівыя сімвалы жыцця, чыстага і светлага. (248 слоў)

Каштанчык

Каштанчык
     Увосень на пустцы побач са школай дзеці пасадзілі
каштаны. Саджанцы былі маладыя і тонкія, таму ўсю зіму дзеці
перажывалі, каб не змерзлі яны, каб перажылі халодную зіму і
прыняліся. І вясной на ўсіх шасці дрэўцах з’явіліся вялікія,
радасна-зялёныя лісточкі. Усе каштаны прыняліся! Былая
пустка стала вельмі ўтульным і вясёлым месцам.
     Але праз некалькі дзён адбылося зусім невясёлае
здарэнне. Нехта бяздушны, або бяздумны, або злы адламаў у
самага крайняга дрэўца галінку. Астатнія каштаны абурана
шапацелі сваімі ўзорыстымі лісточкамі і гучна спачувалі
параненаму дрэўцу. А паранены каштан зусім не хацеў
выглядаць бездапаможным і жаласным. Ён хацеў быць
прыгожым, моцным і шчаслівым. Нават без адной галіны.
     І вось адной светлай майскай раніцай пяць каштанаў
заўважылі на шостым, з адламанай галінкай, дрэўцы
асляпляльна-прыгожую бела-ружовую кветку. Велічна і
пяшчотна пазірала яна на іх амаль з самай вершаліны дрэўца.
І хоць ні ў аднаго з пяці каштанаў такога дзівоснага
ўпрыгожання яшчэ не было, кожны з іх шчыра радаваўся за
сябра. Усе, хто праходзіў побач, захапляліся цудоўнай кветкай
і мужным дрэўцам. Каштану з адламанай галінкай гэта было
надзвычай прыемна.
    Але паступова бела-ружовыя танюткія пялёсткі, якія
рабілі кветку такой асляпляльна-прыгожай, пачалі асыпацца,
а потым і ўвогуле на іх месцы з’явіліся тры маленькія зялёныя
шарыкі, усе ў калючых іголках. Каштан спачатку засмуціўся.
Аднак шарыкі былі такімі забаўнымі і смешнымі, што ён
палюбіў іх.
     Зноў надышла восень. Вецер усё часцей завітваў да
дрэўцаў і аднойчы так расхістаў калючыя шарыкі, што яны
адзін за адным адарваліся ад галінкі і гулка ўпалі на зямлю. А
самы вялікі з іх нават раскалоўся на дзве палавінкі. З іх
выкаціўся вільготны карычневы каштанчык і адразу злавіў
прамень ласкавага восеньскага сонейка.
     – Які бліскучы, які цудоўны! – усклікнула дрэўца з
адламанай галінкай.
      І палюбіла яго гэтак жа моцна, як бела-ружовую кветку і
зялёныя шарыкі. Каштанчык бестурботна ляжаў у сакавітай
траве і грэўся на ласкавым сонейку.
      У гэты час па дарожцы ішоў хлопчык. Менавіта ішоў, а не
бег, як усе іншыя хлопчыкі, таму і паспеў заўважыць у траве
бліскучы каштанчык. Падняў яго, задуменна разгледзеў і
паклаў у кішэню.
     – Адчуваю, мой каштанчык трапіў у добрыя рукі, –
супакоена зашапацела дрэўца. (340 слоў)

Навальніца

Навальніца
     Апоўдні над горадам прагрымела навальніца.
     Чорная хмара насунулася з паўднёвага захаду. Спярша
там была бяскрыўдная шэрая хмурынка на небасхіле. Не
мінула і чвэрткі гадзіны, як зачарнела над прыгарадным лесам.
Край хмары, нібы вялізнае воранава крыло з мутна-бялявымі
плямамі і пасмамі, прыкрыў сонца і павіс над горадам,
прыдзвінскім поплавам і Дзвіной. Пранёсся раптоўна парыў
ветру, закруціў пыл на вуліцах, зашастаў веццем вулічных
прысад і сціх гэтак жа раптоўна, як узняўся. Прыціхла і ўсё ў
наваколлі, і тады бліснула маланка, лінуў спорны дождж.
     На горад як бы хто накінуў густую дрыготкую сетку.
Скрозь яе імгліста-мільгатлівую гушчыню невыразна
акрэсліваліся шэрыя абрысы будынкаў, вуліц, дрэў. Задыміўся
нагрэты сонцам за паўдня асфальт, уздоўж тратуара, паўз
дрэвы і кветнікі, пацяклі шумлівыя, у вясёлых бурбалках,
ручаі.
      Але навальніцы ўлетку імклівыя і кароткія. Хутка хмара,
аддаўшы зямлі належнае, пасвятлела, разарвалася на шматкі,
якія паступова расталі ў небе. Дождж парадзеў, неўзабаве з
блакітнага прасвету выглянула сонца, і над Дзвіной, злучаючы
яе берагі, паўстала казачна-яркай у сваіх сямі колерах дугой
вясёлка.
      Дождж скончыўся, але вясёлка яшчэ не знікала,
красавалася, упрыгожваючы неба і зямлю. Водсвет яе спадаў
на горад, абмыты дажджом, пасвяжэлы, скрозь аздоблены
яркай зелянінай. Прыветліва і весела глядзелі вокны
беласценных гмахаў-дамоў, што не грувасціліся, зацяняючы
адзін аднаго, а ахіналіся святлом з усіх бакоў, аддзеленыя
прасторнымі дварамі-скверамі з маладымі дрэўцамі і клумбамі.
     Вясёлка над Дзвіной паднялася ўгору, колеры яе пабляклі
і неўзабаве рассеяліся зусім. Шматкі хмары пашарэлі і быццам
растварыліся ў сінечы. Сонца залівала цяпер роўным
залацістым святлом, і ўсё ў ім і будынкі, і дрэвы, і асфальтавая
роўнядзь вуліц, і зеляніна прырэчнага поплава – прываблівала
вока свежасцю і чысцінёй. (260 слоў)

На беразе возера

На беразе возера
     Паўднёвы бераг большай затокі пакрыты вечна сасновым
шумам.
     Хораша тут, калі бывае час палюбавацца!
     Цяпер вось нізам сцелецца верас у румяным ранішнім
святле, а над верасам – таксама ў сонцы – густа высяцца гонкія
сосны. Добра ўзняць галаву, заглядзецца на іх шэра-зялёныя,
са стальным адлівам, кучаравыя верхавіны на фоне цёплага
блакіту і галубіных воблакаў. Сосны гамоняць. Нібы
расказваюць чароўныя казкі маленства. Адну за адной,
нястомна і радасна, ціха і мудра, як гэта можа добра пагодлівая
старасць. Возера сёння маўчыць. Каля нізкага берага ледзь
чутна, раскошліва пахлёбвае хваля. Чайкі гуляюць над
люстраной вадою, пікіруючы на спажыву, або садзяцца на
вільготны, вылізаны прылівам пясок, толькі імі затупаны і
пацярушаны пер’ем. Тут жа, выштурханая на бераг мноствам
бурных прыбояў, парахнее разбітая лодка. Па рыбацкім звычаі
лодкі пакідаюцца назаўсёды там, дзе іх засцігае апошняя бяда.
     Далей на поўдзень – абрывісты бераг. Высокі, амаль з
марской галькай унізе, з мыльным намывам пены. Вада дні і
ночы гадамі падточвае жоўтыя пласты пяску, які абсоўваецца,
здрадліва агольваючы карэнне самых смелых соснаў, што густа
выйшлі тут на край абрыву. Яны адчаянна чапляюцца за
абрыў, а потым усё ж такі падаюць.
     А наверсе па-ранейшаму патрэскваюць пад нагамі дробнае
сучча і старыя хрусткія шышкі. Паглядваюць мілымі вочкамі
кветкі іван-ды-мар’і. Час ад часу ў вершняку перасвістваюцца
каршуны, і ніяк не пасуе ім іхні свіст, зусім не маладзецкі і не
грозны.
     Вельмі прыемна бывае, калі ў гэтую дзіч з маляўнічай
дарожкай, што пятляе паблізу ад берага, калі ў гэтую
раскошную глухамань урэжацца раптам клін духмянага жыта
або квітнеючай бульбы. Знак таго, што і тут пахадзіла рука
чалавека. (255 слоў)

Завіруха

Завіруха
     Пад вечар таго ж дня, ужо на змярканні, стаў
пашумліваць вецер. Паплыў дробненькі, гусценькі сняжок.
Бялявыя зімовыя хмары нізка навіслі над змярцвелаю зямлёю.
Вецер крапчэў. І неба, і зямля зліліся ў суцэльным віхры
снежнага пылу і цемрадзі. Разгулялася завіруха. На ўсе галасы
гула за вокнамі бязладная музыка. І трэба было моцна
ўслухоўвацца ў яе, каб адрозніць паасобныя гукі, з якіх яна
складалася. Аголеныя дрэвы шумелі глуха, надрыўна. Званар-
вецер біў языкамі званоў аб іх край, і гэты звон, здавалася,
падаваў вестку пра нейкую бяду, пра нейкае вялікае гора. Бура
налятала парывамі, як дзікі звер, які вырваўся на волю з
жалезнай клеткі, усім цяжарам налягла на стрэхі будынін, з
шумам ганяючы па іх патокі снегу. Пад яе напорам глуха
стагналі сцены. А за вугламі хат, у цесных завулках стаяў свіст
і галёканне, нібы нехта магутны, страшны і няўмольны ішоў па
зямлі і прыводзіў у рух усе яе струны. А якую жаласную песню
выводзіў комін! У тон гэтай песні барабанілі юшкі3, зрываючыся
са свайго месца, а няшчыльна прыладжаныя дзверцы каля іх
далучалі свае многагалосыя свісты. Нешта жудаснае, жалобнае
чулася ў гэтай песні.
     Завіруха бушавала ўсю ноч і ўвесь дзень. Здавалася, не
будзе канца яе лютай сіле, яе злоснаму завыванню. На вуліцы,
як і раней, мітусіўся снег. Яго белая заслона закрывала будынкі
і дрэвы. Навокал усё гуло, трэслася, выла, скуголіла.
      Пад вечар завея сціхла. Нізкія воблакі, шчодра
пасыпаўшы снегам зямлю, падняліся вышэй. На вуліцы
пасвятлела, хоць ужо надыходзіў вечар. І толькі цяпер перад
вачамі раскрываўся малюнак таго, што натварыла завіруха. На
вуліцы, у дварах каля будынкаў і ўздоўж платоў ляжалі горы
снегу з самымі вычварнымі паветкамі і карнізамі, якіх не
патрапіць вылепіць самы здольны скульптар. (272 словы)

Увосень

Увосень
     Другі дзень запар ідзе дождж. Цярушыць і цярушыць,
быццам праз сіта. А то часам і ветрам пацягне, ды такім
непрыветным, што пальцы пачынаюць дубець. Здаецца, яшчэ
тыдзень-другі – і на змену дажджу пасыплецца снег, ляжа на
зямлю мяккім пухам, і заскрыпяць па белым некранутым
першазімку вясёлыя сані.
     Але вось зусім нечакана дождж перастаў ісці. Выбліснула
сонейка. І ўсё навокал ажыло і павесялела. Дні стаяць ціхія,
сонечныя, поўныя мяккай задуменнасці і хараства. У паветры
плыве павуцінне. Тонкія серабрыстыя валаконцы асядаюць на
зямлю, чапляюцца за хмызы, платы, быльнёг. Зямля набывае
матава-белы колер, а валаконцы ўсё ткуцца і ткуцца.
     “Бабіна лета настала”, – з замілаваннем кажуць у народзе
аб гэтай пары восені.
Адчуўшы цяпло, ажываюць шмат якія заснуўшыя на зіму
насякомыя. Зноў з’яўляюцца стракатыя матылькі, мітусяцца
ля чыстых люстраных лужын на глухіх лясных дарогах
хуткакрылыя стракозы, вылазяць з душных хадоў-лабірынтаў
пагрэцца на сонейку лясныя мурашкі. А часам нават прагудзе
над адзінокай кветкай калматы чмель, замармыча на ўзлессі
цецярук-касач.
     Нідзе жывое не траціць цяпер дарэмна гэтых апошніх
залатых дзянькоў. Хто назапашвае на зіму кармы, хто
спяшаецца цёплае жыллё ўладкаваць, хто проста набіраецца
сілы.
     Большасць птушак ужо адляцела. Ранкамі ў асеннім небе
можна пачуць толькі трубныя галасы апошніх журавоў. Гэта
журботнае курлыканне крылатых вандроўнікаў нельга слухаць
без хвалявання.
     І наўрад ці знойдзецца чалавек, які, пачуўшы гэтыя
развітальныя крыкі, не падымае галавы, не праводзіць журавоў
доўгім позіркам. Але кароткія яны, гэтыя залатыя дзянькі
бабінага лета. Глядзіш – зноў схавалася за хмары сонца,
падзьмулі халодныя вятры, зачасцілі дажджы. І зноў кудысьці
пахаваліся падманутыя цёплымі днямі ўсялякія казюлькі,
стракозы, мурашкі. У лесе стала ціха і няўтульна.
Бывай, залатая восень! (260 слоў)

Надыход восені

Надыход восені
     Добра было ў раннюю восень у калгасе. З поля прыбіралі
багаты ўраджай, сеялі жыта. На адным палетку яшчэ ляжалі
снапы позняга аўса. На паплавах гатова была да касьбы атава.
Яшчэ цвілі палявыя кветкі, а на месцы тых, што адцвілі ў
канцы лета, даспявала і сеялася на зямлю насенне – чорныя,
шэрыя і жоўтыя зярняты, якімі так любяць ласавацца дробныя
птушкі: шчыглы, чыжы. І нават шустры верабей, які прывык
да сытай спажывы дзе-небудзь на калгаснай стайні ці гумне,
вылятаў за сады і агароды і весела раздзёўбваў у густым зеллі
спелыя галоўкі з зернем. Павучкі плялі белае лёгкае павуцінне,
яно лётала ў паветры і чаплялася за траву і галлё. Гэта была
адзнака таго, што доўга будзе стаяць яснае надвор’е.
      Вечарамі ўзыходзіў поўны месяц. Спачатку ён быў
чырвоны і стаяў нізка над зямлёй. Здавалася, што ён ляжаў на
прырэчных кустах ядлоўцу, крушыны і алешыны, у тым
месцы, дзе на высокім беразе быў высечаны лес. Пасля месяц
узыходзіў вышэй, рабіўся жоўты, а калі паднімаўся высока,
зусім бляднеў і такі белаваты быў ужо да самага канца ночы. А
начамі павяваў здаровы і прыемны халадок, якога баяліся
надакучлівыя камары. Яны не лёталі і не кусаліся, а сядзелі
абмярцвелыя ў шчылінах і пад лісцем.
      Увосень ночы халодныя і доўгія. Калі хмары не
закрываюць месяца, зорнае неба, чыстае і высокае, усю ноч
зіхаціць сваім ясным хараством. На полі відаць далёка. Ці лес,
ці асобнае дрэва, ці хата здалёк будзе чарнецца, хоць і нельга
адразу выразна бачыць ці нават здагадацца, што гэта такое. На
высокім беразе вышэй за ўсе кусты ўзнімалася маладое дрэўца.
Гэта была асіна, і год ёй было каля дзесяці. У такія ясныя ночы
яна была відаць здалёк. (272 словы)

На лузе летам

На лузе летам
     Летам, куды ні кінеш вокам, зачароўвае зялёны прастор і
прыгажосць.
     У полі бяскрайнім морам бушуе жыта. Коцяцца пад
лёгкім павевам ветрыка зялёныя хвалі, коцяцца і коцяцца, і
няма ім ні канца, ні краю. І калі над гэтым жытнёвым морам
раптам падымаецца, шырока распрасцёршы пругкія крылы,
сівы лунь, міжволі здасца табе, што гэта сапраўды мора, у якім
дзесьці на небасхіле праплыве малюсенькі паруснік.
     Узлескі і паляны патанаюць у белых карунках
легкакрылых рамонкаў, у бірузе лугавога льну і браткоў, у
тонкім перазвоне ліловых званочкаў.
Хораша летам на лузе. Сухое паветра моцна настоена на
тонкім водары ружовай смолкі, на мядовым паху чырвонай
канюшыны.
     Хораша гэтай парой паляжаць у цяньку дрэў або
асвяжыцца ў рэчцы. А яшчэ больш прыемна прабрацца на
світанні росным зараснікам вербалозу да схаванага пад
покрывам белага туману азярца, што згубілася сярод шырокіх
пойменных лугоў Бярэзіны, і бясшумна, так, каб не спудзіць
птушку, якая яшчэ спіць у кусце, закінуць у нерухомую ваду
вуду. Закінуць і моўчкі любавацца, як лёгкі, нібы пёрка,
паплавок, пакалыхваючыся між зялёных лістоў лопуху,
паплыве да яшчэ соннай лілеі і, спыніўшыся перад ёю,
далікатна пачне раскланьвацца.
     Вось з-за лазняку выглянула вялізнае чырвонае сонца.
Пасля яно падымецца над лугамі, і ўсё навокал: шэры
хмызняк, высокі трыснёг над вадой, невыразна акрэсленыя
ўдалечыні сілуэты адзінокіх дубоў – раптам паплыве ў нейкім
казачным мроіве. І ты сам тады з вудай у руцэ, здаецца,
паплывеш у бязмежную ружовую далячынь.
     Усё жывое на лузе зачаравана гэтай прыгажосцю. Адна
толькі перапёлка ў роснай траве, не заўважаючы гэтага
хараства, угаворвае цябе: “Спаць пара, спаць пара”. Дзівачка!
Аб якім сне можа ісці гаворка, калі чалавеку цяпер і начамі не
спіцца.
     Лета! Залатая пара! (268 слоў)

Вяртанне

Вяртанне
     Карпенчысе не спалася. Так і не заснуўшы, яна пачала
ўспамінаць, як іх высялялі з забруджанай зоны. Тут, у
Бярозках, Маню з мужам і ўсіх аднавяскоўцаў парассялялі па
хатах. Пакуль дамы́ не пабудуюць. Але што ёй з гэтых дамоў,
калі родны падворак па начах сніцца. Раптам у душы нешта
ўзрушылася. Жанчына адчула: неабходна пабыць дома.
     Апоўдні, у самую спякоту, Маня ішла па шашы. Міма яе,
у напрамку Чарнобыля, цягнуліся машыны. Везлі пясок. Час
ад часу па дарозе трапляліся таблічкі. “Выезд на абочыну
забаронены!”, “Праход і праезд забаронены!”, “Небяспечна для
здароўя!” – чытала на іх Маня. Тут, за шашой, знаходзілася
цяпер зона. А недзе злева, за лесам, яе вёска Аляксандраўка.
     Сышоўшы з шашы, Маня заўважыла, што дарогу
перакрывае шлагбаум.
     – Жанчына, вы куды? – раптам аклікнулі яе.
     – Хата там у мяне. Вельмі хочацца на яе паглядзець, –
пакрыўдзілася Маня.
     Вартавому стала шкада жанчыну, але прапусціць старую
за шлагбаум ён не згадзіўся.
     Карпенчыха ўзышла на шашу. З яе спусцілася да вады і
накіравалася туды, дзе знаходзіўся брод. Апынуўшыся на
беразе, яна пайшла полем, гледзячы на счарнелы, нікому не
патрэбны цяпер ячмень. На ўзгорку каля сваёй хаты жанчына
спынілася. Агледзела знаёмы да дробязей двор. Выцягнуўшы
з-пад ганка ключ, адамкнула дзверы.
     На наступны дзень Маня пайшла ў родную вёску з мужам.
     Пра тое, што Карпенкі сталі наведваць Аляксандраўку,
даведаліся аднавяскоўцы. Праз які тыдзень пасля гэтага ў
вёску хадзілі па восем – дзесяць чалавек. А аднойчы ноччу,
нягледзячы на забарону вайскоўцаў, аляксандраўцы пабралі з
сабой скаціну і перабраліся дамоў назаўсёды. (240 слоў)

Чым пахне дождж?

Чым пахне дождж?
     Вельмі хораша нашы продкі калісьці сказалі пра моцны
дождж: лье як з вядра. Стаіш пад такім незвычайным дажджом
і табе на самой справе здаецца, што нехта перакуліў на цябе
вялікае і бяздоннае вядро з вадою. Імклівы вадаспад (а можа,
гэта ўсяго толькі тваё намоклае адзенне) прыгінае цябе да
зямлі, і табе да смешнага верыцца ў тое, што такі лівень можа
нават паваліць на зямлю.
     Звычайна кожны дождж пахне своеасабліва, па-свойму. І
гэты пах абавязкова залежыць ад пары года і ад таго, у якім
месцы ён цябе застаў. Калі гэта было ў самую квецень садоў і
ты стаяў, хаваючыся ад яго, пад яблыняй, грушай ці вішняй у
садзе, а буйныя кроплі, збіваючы цудоўныя пялёсткі, абтрасалі
з кволых тычынак на цябе, мокрага, жоўты кветкавы пылок,
які прыліпаў да твару і валасоў, да адзення і абутку, – такі
дождж, зразумела, пах садам у квецені.
     Калі ж увосень ён заставаў цябе на полі, каля задумлівага
агню, дзе ў прысаку ўжо даходзіла печаная бульба, тады дождж
(і ніколі нават не сумнявайся) абавязкова будзе пахнуць
прыемным, цеплаватым дымком, а таксама той духмянай
лёгкай парай, якая выбухае з-пад жоўтай і хрумсткай
бульбяной скарынкі, калі яе раптам хутка разломіш.
     У жніво дождж пахне свежаю саломаю і даспелым
коласам, у пару сенавання – прывялай травой, восенню –
пераспелымі слівамі, яблыкамі, бульбоўнікам.
     Сённяшні дождж, здаецца, нічым не пах. Проста ён
маладзіў, асвяжаў зямлю, якая даўнавата ўжо чакала такой
добрай ласкі. І, можа, яшчэ крышачку пах свежасцю –
менавіта так пахнуць ранняй вясною аблагоджаныя пралескі,
калі іх раптам унясе нехта ў хату. (250 слоў)