Сымон Будны і Васіль Цяпінскі

Сымон Будны і Васіль Цяпінскі
     Сымон Будны – наступнік Скарыны ў справе друкавання
кніг і пашырэння асветы сярод народа, выдатны дзеяч
беларускай Рэфармацыі, таленавіты пісьменнік, педагог і
філосаф, багаслоў і прапаведнік. Імя Сымона Буднага ў
шаснаццатым стагоддзі было шырока вядома ў краінах
Заходняй Еўропы. Гэта быў адукаваны чалавек. Апрача роднай
беларускай мовы ён выдатна валодаў іўрытам, лацінскай,
грэчаскай, стараславянскай, польскай і італьянскай мовамі,
што дазваляла яму паглыбіць свае веды ў антычных культурах,
аналізаваць дасягненні Сярэднявечча, без цяжкасцей
знаёміцца з творамі заходне-еўрапейскіх філосафаў і
пісьменнікаў таго часу. На працягу амаль трыццацігадовай
творчай дзейнасці з-пад пяра славутага асветніка выйшаў
шэраг кніг, сярод якіх былі пераклады Бібліі, апокрыфаў.
     Вялікую папулярнасць сярод жыхароў Беларусі мелі
творы Сымона Буднага, у якіх наш асветнік выступаў за
вызваленне чалавечага духу, за свабодную стваральную працу.
Ён заклікаў усіх грамадзян паважаць дзяржаўныя законы,
шанаваць бацькоўскую зямлю і матчыну мову, сумленна
выконваць свае абавязкі, жыць паводле Божых запаведзяў.
     Адначасова з Сымонам Будным працаваў у сваёй
друкарні, заснаванай у фальварку Цяпіна на Віцебшчыне, яшчэ
адзін змагар за народную асвету, яго аднадумец – Васіль
Цяпінскі. Галоўная яго заслуга перад гісторыяй і беларускім
народам заключаецца ў тым, што ён у поўны голас заявіў пра
неабходнасць развіцця навукі, літаратуры, культуры на роднай
мове. Ахвяруючы ўласнымі сродкамі, ён пераклаў і выдаў кнігі
Новага Запавету.
     Не ўсё задуманае ўдалося здзейсніць Васілю Цяпінскаму.
Але яго высакародныя намеры, грандыёзная праграма асветы
простага народа ўражвае, выклікае пачуцці павагі і гонару за
нашага самаахвярнага прашчура, які глядзеў на некалькі
стагоддзяў наперад, усвядоміўшы ролю роднай мовы ў яднанні
суайчыннікаў і росквіце нацыі. (250 слоў)

Мікола Гусоўскі

Мікола Гусоўскі
     Мікола Гусоўскі – наш славуты зямляк, прадстаўнік эпохі
Адраджэння, сучаснік Францыска Скарыны. Пяру Гусоўскага
належаць тры паэмы і больш за дзесяць вершаў. Але самы
ўдалы твор, якому было суджана доўгае жыццё і вялікая слава,
– гэта паэма “Песня пра зубра”. Менавіта з твораў паэта і
асабліва з паэмы “Песня пра зубра” ўзяты некаторыя звесткі
пра яго жыццё і творчасць.
     Гусоўскага для літаратуры адкрыў Эразм Вітэліус –
сакратар вялікакняжацкай канцылярыі. Вітэліус добра ведаў
Беларусь і высока цаніў таленавітых людзей. У адным з
пасольскіх падарожжаў у Рым яго суправаджаў Мікола
Гусоўскі. У Рыме Гусоўскі прысутнічаў на баі быкоў. Гэта
відовішча навеяла яму малюнкі з дзяцінства – паляванне на
зубра. Аповед пра паляванне здзівіў і захапіў слухачоў. Апякун
мастацтва, паэзіі і палявання Папа Леў Х Медзічы, жадаючы
пачуць праўдзівае паэтычнае слова пра паляванне на зуброў,
зрабіў літаратурны заказ. Такая прапанова для Гусоўскага была
не толькі нечаканасцю, але і пахвалой яго таленту.
     У тысяча пяцьсот дваццаць другім годзе далёка ад
Радзімы, у Рыме, Мікола Гусоўскі стварыў шэдэўр славянскай
культуры – “Песню пра зубра”. Паэма напісана на лацінскай
мове. У Вялікім Княстве Літоўскім на гэтай мове пісаліся
шматлікія дзяржаўныя акты, выкладаліся навукі ў школах.
Нельга было ўявіць адукаванага беларуса таго часу, які б не
ведаў лацінскай мовы.
     Паэт напісаў паэму не толькі пра зубрыныя ловы, але і
ўзнёслую песню пра беларускую зямлю з яе багаццямі, пра
людзей з іх думамі і пачуццямі, пра прыроду і жывёльны свет
гэтага цудоўнага краю. Зубр – гэта сімвал роднага краю, сімвал
яго былой магутнасці. (241 слова)

Ефрасіння Полацкая

Ефрасіння Полацкая
     З мінулых стагоддзяў дайшлі да нас імёны выдатных
дзеячаў беларускай культуры. Сярод іх асобае месца займае імя
Ефрасінні Полацкай. Нарадзілася яна ў сям’і князя Святаслава-
Георгія і даводзілася ўнучкай аднаму з полацкіх князёў,
славутаму Усяславу Чарадзею. Дзяўчынку назвалі Прадславай.
Слава пра розум і прыгажосць полацкай князёўны разнеслася
далёка па славянскіх землях. Калі Прадславе споўнілася
дванаццаць гадоў (у той час дзяўчынка ўжо лічылася
нявестаю), у Полацк зачасцілі сваты. Бацькі меркавалі выдаць
дачку замуж за сына нейкага багатага і славутага князя. Аднак
Прадслава абрала сабе іншы шлях: князёўна пайшла ў
манастыр і прыняла пострыг пад імем Ефрасінні.
     Спачатку маладая манашка перапісвала і перакладала з
іншых моў кнігі і, як лічаць некаторыя гісторыкі, вяла Полацкі
летапіс. Праз некалькі гадоў духоўнага ўдасканалення яна
заснавала ў Полацку жаночы, а затым і мужчынскі манастыры.
Пры іх Ефрасіння адчыніла скрыпторыі – майстэрні па
перапісванні кніг, а таксама і школы, у якіх дзеці авалодвалі
граматай, вучылі гісторыю, грэчаскую і лацінскую мовы,
спасцігалі навуку красамоўства. Асветніца нястомна збірала
вакол сябе таленавітых людзей, таму яе можна назваць нашай
першай мецэнаткай. Па яе заказе ў Полацку быў пабудаваны
сусветна вядомы Спасаўскі сабор, распісаны ўнікальнымі
фрэскамі. З імем асветніцы звязана і стварэнне славутага
крыжа – шэдэўра старажытнабеларускага ювелірнага
мастацтва.
     Ефрасіння Полацкая стала адной з першых жанчын на
ўсходніх землях, якая была прылічана да святых, нябеснай
заступніцай усёй беларускай зямлі. Вечную памяць і любоў
народа яна заслужыла сваім ахвярным жыццём, якое
прысвяціла асвеце нашых продкаў. (252 словы)

Пра Чорную Даму

Пра Чорную Даму
     Князі Радзівілы, што валодалі Нясвіжскім замкам,
належалі да вельмі старажытнага і знатнага роду. Многа
пакаленняў гэтага роду каля пяцісот гадоў былі ўладарамі
шматлікіх маёнткаў на Беларусі. Тое, што расказваюць,
адбылося ў ХVІ стагоддзі.
     Князёўна Барбара Радзівіл – сястра грознага князя
Мікалая Чорнага – рана выйшла замуж, але ўжо ў дваццаць
два гады аўдавела. Муж яе быў забіты на вайне. Маладая
княгіня жыла ў Вільні. Барбара была вельмі прыгожай,
разумнай і адукаванай жанчынай. У той самы час у Вільні жыў
княжыч, пляменнік вялікага князя Літоўскага – Жыгімонт.
Аднойчы юнак убачыў Барбару і закахаўся ў яе. Яны пачалі
таемна сустракацца. Малады княжыч з’яўляўся спадчыннікам
вялікага князя. Барбара была старэйшая за юнака на тры-
чатыры гады. Можа, яна таксама шчыра кахала яго. А можа,
разумная і хітрая княгіня проста хацела стаць жонкай будачага
караля.
     І вось аднойчы, калі закаханы пералез праз высокую
каменную сцяну ў сад да сваёй любай, яго схапілі. Ён мусіў
ажаніцца з княгіняй, іх таемна абвянчалі ў Вільні. Праз нейкі
час Жыгімонт стаў польскім каралём Зыгмундам Аўгустам ІІ.
Але польскі сейм і духавенства не хацелі прызнаваць Барбару
Радзівіл каралевай. Аднак кароль дабіўся свайго, і яго жонка
стала прызнанай каралевай. Праз год пасля каранацыі яна
памерла. Яе атруцілі. Пасля смерці Барбары кароль вельмі
засумаў і перастаў цікавіцца дзяржаўнымі справамі. Жаніцца ён
больш не хацеў, бо моцна кахаў Барбару. Прыдворныя запрасілі
з Англіі чарнакніжніка, каб той вызваў дух Барбары, які
загадаў бы каралю ажаніцца. І вось аднойчы ў цёмную залу, дзе
сядзелі кароль і яго світа, увайшла дама, апранутая ва ўсё
чорнае. Кароль кінуўся да яе і хацеў абняць, але адразу пачуўся
выбух…
     Гавораць, што дух Барбары ў вобразе Чорнай Дамы з той
пары пасяліўся ў Нясвіжскім замку. Апоўначы ў замку
з’яўляецца Чорная Дама. Гавораць, што яна аберагае
закаханых. Таму ў народзе існуе павер’е: на каго Чорная Дама
паглядзіць, таму выпадзе шчасце. (299 слоў)

Бяздоннае багацце

Бяздоннае багацце
     У Тураве жыў калісьці князь Яраслаў. Быў ён багаты i
мудры i людзей каля сябе збіраў разумных ды дужых.
     Неяк князь з гасцямі паехаў на паляванне біць цецерукоў
і дзікіх вепраў. Многа было ўжо ўпалявана ўсялякай дзічыны.
Раптам Яраслаў убачыў вялізнага старога тура i пагнаўся за ім.
Некалькі гартаваных князевых стрэл упілося ў цела тура, але
звер з падвоенай сілай уцёк ад паляўнічага. Тады князь пачаў
паганяць свайго каня, каб дагнаць тура.
     Раптам тур спыніўся i павярнуўся ў бок князя. Конь з
разгону наскочыў на тура i заваліўся, прыціснуўшы пад сабою
седака. Яшчэ хвіліна – i князь паплаціўся б жыццём. Але хутка
падаспеў загоншчык Ранцэвіч і дапамог князю. Яраслаў
вырашыў узнагародзіць загоншчыка i сказаў, каб той прыйшоў
у абоз па ўзнагароду.
     Калі Ранцэвіч прыйшоў у князеў абоз, Ярас лаў паставіў
перад ім скрынку з залатымі чырвонцамі і сказаў:
     – Бачыш, многа тут золата, але жыццё даражэй. Бяры,
колькі хочаш.
Загоншчык быў чалавекам мудрым. Ён узяў кіёк,
разгарнуў чырвонцы, каб кіёк упёрся ў дно скрынкі, і сказаў:
     – Праўда, князю, тут многа золата, але ўсё ж такі дно
можна дастаць. Тваё залатое багацце не вечнае, калі-небудзь
прыйдзе канец яму. Золата больш патрэбна князю, а не
простаму чалавеку. Дай ты мне, княжа, такі дар, каб я ў ім дна
знайсці не мог.
     Князь задумаўся i сказаў:
     – Каб я сабраў усё сваё багацце, то i тады дно яму
знойдзеш.
     Засмяяўся загоншчык:
     – Пойдзем, князь, я табе пакажу бяздоннае багацце. – I
выйшаў на двор, узяў лавецкі меч i ўвесь уваткнуў у зямлю.
     – Вось тваё, княжа, багацце, у якім дна няма: яно аратаму
больш даражэй, чым тыя чырвонцы. Грошы могуць украсці, а
зямлю ніхто не ўкрадзе.
     Засмяяўся князь. Спадабалася яму мудрасць загоншчыка.
І ён сказаў:
     – Праўду гаворыш, дам табе зямлі аж на дзясятае
пакаленне.
     Напісаў князь дароўную грамату мудраму загоншчыку
Ранцэвічу.
     Дагэтуль жывуць у вёсцы Вялемічы ў вялікай пашане
Ранцэвічы. Перадаюць яны з роду ў род дароўную грамату
князя Яраслава і расказваюць пра свайго мудрага прашчура.
(320 слоў)

Легенда пра Нёман

Легенда пра Нёман
     Даўным-даўно, тысячы гадоў назад, з-пад вялізнага
каменя, дзе б’е крыніца, нарадзіўся славуты асілак. Яго назвалі
Нёман. Жыў ён сярод лясоў дрымучых, лугоў шырокіх. Быў ён
прыгожы, працавіты. Прыродзе, людзям, усяму жывому
дабром плаціў. Па суседстве жыла рэчка Лоша. Была яна
гультаяватая, ляжала ў цяньку ды сабою любавалася. Нікому
ад яе не было ні радасці, ні карысці. Лоша часта заглядала да
свайго суседа, дзівілася з яго стараннасці ды працавітасці.
     Цяпер ніхто і не ведае, не помніць, за што Нёману
прыглянулася рэчка Лоша. Памятаюць толькі пра іх шыкоўнае
вяселле. Гуляла на ім уся вялікая радня і жаніха, і нявесты.
Каго там толькі не было! Гулялі, балявалі, маладым шчасця ды
добрай долі жадалі. Скончылася вяселле, пачаліся будні. Трэба
было жыць і працаваць.
     Зноў Нёман-працаўнік не ведаў ні дня, ні ночы. Паіў,
карміў, дапамагаў усім, хто да яго гарнуўся: і чалавеку, і зверу,
і птушцы, і рыбе, і жыўнасці ўсякай. Цешыў сваім водным
люстэркам прыбярэжныя лясы, палеткі, лугі, на сваіх
магутных руках насіў лодкі, плыты, чоўны. Не адзін раз
запрашаў на шырокі прастор і сваю красуню ненаглядную.
Толькі тая заставалася абыякавая, раўнадушная да ўсяго. Па-
ранейшаму не хацела падзяляць працу, нягоды і радасці свайго
волата Нёмана.
     Не па душы стала такое жыццё Нёману. Аднойчы цёмнай
ноччу кінуўся ён наўцёкі ад гультаяватай Лошы. Дзе поплавам
бег, дзе азярцом, дзе ў чарот хаваўся. І толькі потым у
адкрытую асілак пайшоў да мора.
     Прачнулася Лоша, а каханага няма. Толькі тады яна
зразумела, як важна даражыць каханнем, даверам, працаю, як
важна, каб цябе кахалі. Пачала даганяць любімага ўцекача,
бегла па далінах ды па нізінах. Але сіл не хапала. Гукала,
плакала, клікала на дапамогу, але ніхто не хацеў дапамагаць
гультайцы. Толькі праз некалькі кіламетраў пабачыла свайго
Нёмана. Хвалямі горкіх слёз кінулася Лоша ў абдымкі да
свайго вернага асілка. Адчула, што жыць па-ранейшаму,
азначае адной застацца, назаўсёды знікнуць, высахнуць.
Пачала дапамагаць Нёману. З часам і людзі не абміналі яе,
будаваліся на берагах Лошы. Пасля гэтага зажылі ў згодзе
Нёман ды Лоша.
     Гэтая прыгожая легенда жыве і па сённяшні дзень.
Бацька Нёман – так называюць у народзе слаўную раку. (339
слоў)

Легенда пра горад Камянец

Легенда пра горад Камянец
     Даўней камяні лічылі жывымі істотамі. Нашы прашчуры
думалі, што камяні, як і людзі, здольны жыць і размнажацца,
таму ім нічога благога не рабілі. А тым, што вылучаліся сваёй
велізарнасцю, незвычайнай формай ці адбіткамі слядоў, нават
пакланяліся. Такія камяні шанавалі, прыносілі ім ахвяры, з імі
звязвалі прыгожыя легенды і паданні.
     Адзін з такіх камянёў ляжаў у межах сённяшняга горада
Камянца. Людзі з навакольных вёсак заўсёды прыходзілі да
яго, калі трэба было параіцца або папрасіць дапамогі. Але
найчасцей звярталіся, калі не хапала хлеба, галадалі. Многа
камень не даваў, але бохан абавязкова з’яўляўся пад раніцу на
яго паверхні. Для гэтага трэба было прынесці каменю
невялікую ахвяру і прашаптаць магічныя словы: “Камень-
камянец! Дай мне назаўтра хлябец! Цяжка стала жыць, дзяцей
няма чым карміць”. Зробіш усё згодна з правіламі – можаш
смела кіраваць дамоў, а назаўтра прыходзіць па хлеб. Доўга
дапамагаў камень людзям, не раз выручаў іх. Але аднойчы
здарылася бяда.
     Жыў у бліжняй вёсцы злы знаха́р, які зайздросціў таму,
што ўсім камень дапамагаў, акрамя яго. І вырашыў знахар
зрабіць на злосць людзям. Прыйшоў увечары, каб ніхто яго не
бачыў, не прынёс каменю паднашэння, не звярнуўся ласкава з
традыцыйнымі словамі, а мовіў: “Камень-камяніска! Аддай сваё
залаціска! Яно ў цябе ляжыць, а мне будзе добра жыць!” Пачуў
камень такую просьбу і праваліўся ад абурэння разам са
знахаром. Прыйшлі людзі раніцаю, а каменя няма, толькі
глыбокі-глыбокі калодзеж са сцюдзёнаю вадою.
     З таго часу толькі назва і засталася – Камянец. Пазней
людзі там сталі жыць, горад утварыўся. (241 слова)

Бераст і Тавіца

Бераст і Тавіца
     Калі вы завітаеце ў Бераставіцкі раён Гродзенскай
вобласці, то вернецеся адтуль натхнёныя прыродай, адораныя
людской дабрынёй і павагай, узбагачаныя цікавымі легендамі і
паданнямі.
     У старажытнасці тут былі такія густыя лясы, што ні
праехаць ні прайсці. Крыкне чалавек раніцай – рэха цэлы
дзень гудзе па барах, гаях і пушчах. Увечары толькі вяртаецца.
     Праз тыя дзікія лясы працякала паўнаводная рака. Па ёй
можна было праплыць, сігануць, “свіснуць” з краю ў край.
Мабыць, таму яе і назвалі Свіслач. Яна працякае па ўсім
Бераставіцкім раёне і ўпадае ў Нёман, адну з галоўных рэк
Беларусі.
     Аднойчы плылі па той рацэ юнак Бераст і прыгажуня
Тавіца. Маладыя людзі моцна пакахалі адзін аднаго і шукалі
месца, каб збудаваць сабе жыллё. Доўга плылі яны па шырокай
рацэ, потым павярнулі ўправа, як бы ў рукаў, вузкі і ціхі.
Заначавалі Бераст і Тавіца пад зорным небам. Калыханку ім
спявалі звонкагалосыя салаўі. Сон вартавалі белыя бярозы. Тут
маладая сям’я і засталася жыць. А калі ад іх пайшлі дзеці і
пабудавалі побач свае хаты, то паселішча назвалі ад спалучэння
бацькоўскіх імёнаў Бераст і Тавіца – Бераставіца. А рэчцы, якая
прывяла іх сюды, далі імя Бераставічанка.
     Расказваюць, ехаў некалі польскі пан па гэтых краях і
драмаў у брычцы. А фурман час ад часу гучна аб’яўляў:
“Калясім па Бераставіцы Мураванай! Прыехалі ў Вялікую
Бераставіцу! Наперадзе – Малая Бераставіца!” Пан прачнуўся і
здзівіўся: “Я хутчэй па Варшаве праеду, чым праз гэтыя
Бераставіцы!” Не ведаў той замежны вандроўнік, што ў Бераста
і Тавіцы ўтварылася магутнае радаводнае дрэва. Іх радня
засяліла дзясяткі вёсак. (246 слоў)

Млечны Шлях

Млечны Шлях
     Млечны Шлях прыцягвае ўвагу людзей яшчэ з глыбокай
старажытнасці. Няма народа, які б не меў для яго свайго
наймення і інтэрпрэтацыі.
     На значнай тэрыторыі Зямлі Млечны Шлях мае назву
Саламяная Дарога. Гэтае найменне першапачаткова з’явілася,
напэўна, у арабаў і ад іх пашыралася сярод суседніх народаў.
Качэўнікі Блізкага Усходу вялі гаспадарку, у якой салома мела
даволі істотнае значэнне.
     У балгараў, напрыклад, Млечны Шлях атрымаў назву
Кумава Салома, ці проста Салома. Народная легенда апавядае,
што аднойчы сцюдзёнаю зімою, калі ўся зямля была ў сумётах,
у аднаго беднага чалавека скончыўся корм для валоў. Днямі і
начамі ён думаў, як накарміць жывёлу, дзе ўзяць саломы, каб
валы не падыхалі з голаду. Цёмнай марознай ноччу ён пайшоў
да багатага кума на падворак, асцярожна набраў са стога ў кош
саломы і панёс да сваёй хаты. Але кош быў дзіравы. І салома
церушылася на дарогу, утвараючы доўгі след. Калі чалавек
прыйшоў дадому, кош быў пусты.
     На досвітку гаспадар заўважыў, што нехта ноччу
разварушыў яго стог і ўкраў салому. Пайшоў ён па следзе і
дайшоў да дома, дзе жыў яго кум. Бядняк не прызнаваўся ў
сваім зладзействе. Тады багаты кум паказаў яму салому, што
рассыпалася па дарозе. Сорамна стала злодзею…
А гаспадар саломы сказаў: “Хай загарыцца гэта крадзеная
салома і ніколі не тухне, каб усе ведалі і памяталі, што нельга
красці…” Загарэлася і з тых часоў гарыць на небе Кумава
Салома.
     Сярод вядомых на Беларусі назваў Млечнага Шляху
сустракаюцца такія: Гусіная Дарога, Птушыны Шлях,
Птушыная Дарога, Дарога ў Ерусалім, Чумацкая Дарога, Стан,
Малочная Дарога. (248 слоў)

Пярун

Пярун
     Людзі здаўна верылі ў незвычайныя здольнасці бога
маланкі і грому Перуна. Яго прасілі, каб паслаў чаканы дождж,
каб не пабіў збажыны градам. Як толькі ранняй вясной Пярун
адмыкае сваім залатым ключом неба, з яго падае дождж і
сеецца раса.
     Пярун – ваяўнічы і грозны бог, справядлівы абаронца
пакрыўджаных. Росту ён невысокага, мае дужае цела, чорныя
валасы, залатую бараду, якая ганяе па свеце вецер. Пярун
ездзіць па небе на вогненнай калясніцы, запрэжанай
крылатымі рысакамі, пільна сочыць за парадкам у паднябессі і
на зямлі. У правай руцэ ён трымае велізарны лук, які нагадвае
рознакаляровую вясёлку. З аднаго боку вісіць мяшок з
вогненнымі стрэламі-маланкамі, з другога – скураная торба з
каменнымі сякерамі.
     Характар у Перуна запальчывы. Калі раззлуецца
барадаты велікан, пачынае кідаць на зямлю свае страшныя
сякеры. З аглушальным трэскам ляцяць яны, выкрасаюць
маланкі і іскры. Хмары праліваюцца тады дажджом. Сякера
ўрэжацца ў поле – зямля здрыганецца. Калі пашанцуе каму-
небудзь знайсці Перунову сякеру, то на ўсё жыццё шчаслівым
стане.
     Людзі баяліся ваяўнічасці Перуна, але і шанавалі яго.
Найперш за тое, што абараняў дабро і караў зло. Земляробы
заўсёды з нецярпеннем чакалі першага вясенняга грому, якім
Пярун адмыкаў зямлю. Пасля гэтага можна было пачынаць
працу ў полі. Існавала павер'е, што падчас першага грому варта
пакачацца па зямлі, каб не прыставалі ніякія хваробы.
     Сімвалам Перуна здаўна лічыўся конь, выяву якога людзі
выразалі на вокнах сваіх хат для засцярогі ад злога. Беларусы
называлі ў гонар Перуна розныя мясціны, якія дагэтуль
захаваліся на нашай зямлі: Перунова гара, Перунова поле,
Перыноў дуб, Пярун-камень. (243 словы)